Strategisch gedrag: de kunst van doelbewust handelen

Strategisch gedrag is overal om ons heen. In de politiek, in organisaties, aan de onderhandelingstafel en zelfs in ons dagelijks leven. Het gaat om doelbewust handelen waarbij iemand zijn eigen belangen dient, vaak op verhulde wijze. Strategisch gedrag heeft drie kernkenmerken: het dient een eigen belang, het is intentioneel en de actor probeert zijn gedrag te camoufleren. Want wie te openlijk strategisch opereert, loopt het risico zijn reputatie te schaden.

De vraag is niet óf strategisch gedrag voorkomt – dat doet het altijd – maar hoe we ermee omgaan. Is het sluw of slim? Verwerpelijk of noodzakelijk? Het antwoord ligt genuanceerder dan vaak wordt gedacht. Strategisch gedrag kan namelijk net zo goed dienen om belangrijke doelen te bereiken die anders onhaalbaar zouden blijven.

De netwerkcontext: waar strategisch gedrag bloeit

In netwerken zijn actoren gelijkwaardig aan elkaar, maar wel van elkaar afhankelijk om hun doelen te bereiken. Er bestaan geen gezagsverhoudingen, maar wel machtsrelaties. Dit maakt netwerken bij uitstek de plek waar strategisch gedrag ontstaat. Actoren anticiperen op elkaars gedrag, spelen met informatie en timing, en gebruiken taal om hun werkelijke intenties te verhullen.

Strategische actoren in netwerken maken handig gebruik van informatievoorsprong. Wie meer weet dan anderen, kan dat gebruiken om besluitvorming te beïnvloeden. Ook de tijdsdimensie speelt een cruciale rol: het moment waarop je informatie deelt of juist achterhoudt, kan bepalend zijn voor de uitkomst. En tot slot is taal nooit neutraal – strategische actoren weten exact welke woorden ze moeten kiezen om bepaalde aspecten te benadrukken en andere te verdoezelen.

De klassieker: politiek spel en strategische lenigheid

Lang voordat bestuurskundigen strategisch gedrag wetenschappelijk onderzochten, bestond het al in de praktijk. Politici, bestuurders en managers hebben altijd geweten dat succes niet alleen afhangt van wat je weet, maar vooral van hoe je het spel speelt. En niemand beschreef dat spel scherper dan Joep Schrijvers.

Strategisch gedrag in de praktijk van handhaving

Een bijzonder interessante toepassing van strategisch gedrag vinden we in de relatie tussen inspecteurs en degenen die zij inspecteren. Hier ontstaat een fascinerend strategisch spel waarbij beide partijen proberen hun positie te optimaliseren. De geïnspecteerde zoekt naar manieren om controle te ontlopen of te beïnvloeden, terwijl de inspecteur contrastrategieën ontwikkelt om dit te doorzien.

Machiavelli en de politieke dimensie

De term 'politiek gedrag' wordt vaak in één adem genoemd met strategisch gedrag. En terecht: politiek handelen vereist strategisch inzicht. Het gaat om het vermogen om macht en invloed te herkennen, te analyseren en erop te anticiperen. Math de Vaan brengt deze politieke dimensie terug naar de werkvloer, waar het net zo relevant is als in de bestuurskamer.

Politieke intelligentie als succesfactor

Strategisch gedrag vereist wat wel 'politieke intelligentie' wordt genoemd: het vermogen om het speelveld te lezen, de belangen van actoren te herkennen en daar slim op in te spelen. Het gaat niet alleen om inhoudelijke kwaliteit – die is belangrijk, maar niet voldoende. Succes hangt voor tachtig procent af van je relaties met anderen en je vermogen om strategisch te opereren.

Beïnvloeding en het maken van strategische keuzes

Een cruciale vorm van strategisch gedrag is beïnvloeden. Niet door te manipuleren of te dwingen, maar door bewust te kiezen voor bepaalde beïnvloedingsstrategieën. Jan Bijker maakte naam met zijn analyse van beïnvloedingsvaardigheden, waarbij strategische keuzes centraal staan.

Strategisch gedrag en verandering

Strategisch gedrag speelt ook een cruciale rol bij organisatieverandering. Mensen kunnen verandering bewust blokkeren of juist faciliteren, afhankelijk van hun belangen en posities. Dit maakt verandertrajecten complex en voorspelbaar tegelijk: als je begrijpt welk strategisch gedrag te verwachten is, kun je daar beter mee omgaan.

Strategisch gedrag en leiderschap

Ook voor vrouwen in leidinggevende posities is strategisch gedrag essentieel. Het gaat om het maken van bewuste keuzes in je carrière en het doelgericht werken aan lange termijn doelen. Marja Wagenaar laat zien dat strategisch handelen niet synoniem is met machinaties, maar met slim plannen.

Conclusie: strategisch gedrag als noodzakelijk kwaad?

Strategisch gedrag roept gemengde gevoelens op. Enerzijds associëren we het met sluwheid en eigenbelang. Anderzijds is het vaak noodzakelijk om belangrijke doelen te bereiken. De slimme strateeg weet waar de grenzen liggen tussen effectief opereren en moreel verwerpelijk handelen.

Wat we uit de literatuur over strategisch gedrag kunnen leren, is dat het niet zwart-wit is. Context bepaalt of gedrag acceptabel is of niet. Transparantie over je strategische keuzes – achteraf of op het juiste moment – kan reputatieschade voorkomen. En het besef dat iedereen strategisch handelt, soms zelfs onbewust, maakt het tot een normaal verschijnsel in menselijke interactie.

De kunst is om strategisch gedrag te herkennen, te begrijpen en er productief mee om te gaan. Want negeren werkt niet – het gebeurt toch. Beter is om je te realiseren dat strategisch gedrag de olie is die het raderwerk van complexe organisaties en netwerken soepel laat draaien. Mits gebruikt met mate, verstand en integriteit.