Onrechtmatige overheidsdaad

Wanneer handelt de overheid onrechtmatig? Deze vraag staat centraal in talloze procedures waarin burgers en bedrijven compensatie eisen voor schade die overheidsorganen hebben veroorzaakt. Een onrechtmatige overheidsdaad ontstaat wanneer de overheid handelt in strijd met een wettelijke plicht of met hetgeen volgens ongeschreven recht in het maatschappelijk verkeer betaamt. Dit juridische leerstuk vormt de basis voor overheidsaansprakelijkheid en beschermt burgers tegen onzorgvuldig overheidsoptreden.

De actualiteit laat zien dat dit geen abstract juridisch vraagstuk is. Van de toeslagenaffaire tot schade door overheidsbesluiten: de gevolgen van onrechtmatig overheidshandelen kunnen verstrekkend zijn. Duizenden gezinnen raakten in financiële problemen, verloren hun huis of zagen hun kinderen uit huis geplaatst door onzorgvuldig optreden van de Belastingdienst. Dergelijke situaties roepen fundamentele vragen op over de verhouding tussen burger en staat, en over de mogelijkheden tot verhaal.

Het juridische kader

Het leerstuk van de onrechtmatige overheidsdaad is verankerd in artikel 6:162 BW in samenhang met Titel 8.4 van de Algemene wet bestuursrecht (Awb). De overheid kan op twee manieren onrechtmatig handelen: door handelen in strijd met een wettelijke plicht, of door handelen dat in strijd is met maatschappelijke zorgvuldigheid. Bij beide vormen geldt dat er sprake moet zijn van schade, een causaal verband tussen handelen en schade, en dat de schade toerekenbaar moet zijn aan de overheid.

Bijzonder aan overheidsaansprakelijkheid is dat de overheid niet alleen aansprakelijk kan zijn voor onrechtmatige handelingen, maar ook voor rechtmatige besluiten die onevenredige schade veroorzaken. Dit onderscheidt het overheidsaansprakelijkheidsrecht van het reguliere aansprakelijkheidsrecht tussen burgers onderling.

Wanneer is er sprake van onrechtmatigheid?

De beoordeling of sprake is van een onrechtmatige overheidsdaad vergt een zorgvuldige analyse. Bij onrechtmatige besluiten gaat het vaak om besluiten die door de bestuursrechter worden vernietigd wegens strijd met het recht. Maar ook feitelijk handelen van de overheid - zoals het uitvoeren van inspecties, het verstrekken van informatie of het nalaten op te treden - kan onrechtmatig zijn.

Cruciaal is de vraag of de overheid de zorgvuldigheid in acht heeft genomen die van een redelijk handelend overheidsorgaan mag worden verwacht. Daarbij spelen diverse factoren een rol: de voorzienbaarheid van de schade, de aard van de betrokken belangen, en de mate waarin de benadeelde zich tegen de schade had kunnen beschermen.

Schadevaststelling en compensatie

Wanneer eenmaal is vastgesteld dat sprake is van onrechtmatig overheidshandelen, volgt de vraag naar de omvang van de schade. Dit is vaak een complex proces, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen vermogensschade (directe financiële verliezen) en immateriële schade (zoals smart-geld). De bewijslast ligt in beginsel bij de benadeelde, maar bij evidente gevallen van onrechtmatig handelen kan de rechter soepeler omgaan met de bewijsregels.

Bij schade door onrechtmatige besluiten speelt ook de vraag of de schade is blijven bestaan nadat het besluit is herroepen of vernietigd. Soms kan door een nieuw, rechtmatig besluit de schade worden weggenomen. In andere gevallen blijft de schade bestaan, bijvoorbeeld omdat de tijd niet kan worden teruggedraaid.

Toezicht en aansprakelijkheid

Een bijzondere categorie vormen zaken waarin toezichthouders nalatig zijn geweest. Wanneer een toezichthouder had moeten ingrijpen maar dat naliet, kan dit leiden tot aansprakelijkheid. De rechtspraak is op dit punt genuanceerd: niet elk verzuim van een toezichthouder leidt tot aansprakelijkheid. Er moet sprake zijn van zodanig ernstig tekortschieten dat van onrechtmatig handelen kan worden gesproken.

De juridische discussie concentreert zich vaak op de vraag welke relativiteit de geschonden norm heeft: strekt de norm die de overheid heeft geschonden ook tot bescherming van het specifieke belang van de benadeelde? Deze relativiteitsvraag is bepalend voor de vraag of de schade toerekenbaar is aan de overheid.

Procedures en rechtsbescherming

Burgers die menen slachtoffer te zijn van een onrechtmatige overheidsdaad hebben verschillende procedurele mogelijkheden. Bij schade door een besluit kan eerst bezwaar en beroep worden ingesteld bij de bestuursrechter, gecombineerd met een verzoek om schadevergoeding op grond van Titel 8.4 Awb. Bij schade door feitelijk handelen of nalaten ligt de weg naar de burgerlijke rechter open op grond van artikel 6:162 BW.

De keuze tussen deze rechtsgangen heeft belangrijke consequenties voor zaken als de bewijslast, de proceskostenveroordeling en de mogelijkheden tot hoger beroep. In complexe gevallen is juridische bijstand onontbeerlijk om de juiste strategie te bepalen en de schade adequaat te onderbouwen.

Lessen en preventie

De toeslagenaffaire en andere schandalen hebben pijnlijk duidelijk gemaakt hoe belangrijk zorgvuldig overheidshandelen is. Preventie van onrechtmatige overheidsdaden vraagt om een cultuur waarin ambtenaren zich bewust zijn van hun verantwoordelijkheden, waarin ruimte is voor tegenspraak, en waarin het belang van de burger centraal staat. Dit vereist investering in deskundigheid, adequate waarborgen tegen machtsmisbruik, en effectief intern toezicht.

Ook de wetgever heeft een rol: heldere, uitvoerbare regelgeving voorkomt dat uitvoeringsorganisaties klem komen te zitten tussen onrealistische verwachtingen en beperkte middelen. De balans tussen fraudebestrijding en rechtsbescherming, tussen efficiency en zorgvuldigheid, vraagt voortdurende aandacht en politieke keuzes.

Het leerstuk van de onrechtmatige overheidsdaad blijft in ontwikkeling. Nieuwe maatschappelijke uitdagingen - van digitalisering tot klimaatverandering - roepen steeds weer de vraag op wanneer de overheid haar zorgvuldigheidsplicht heeft geschonden. Daarbij blijft de kern overeind: de overheid mag van burgers verwachten dat zij zich aan regels houden, maar burgers mogen op hun beurt verwachten dat de overheid zorgvuldig, rechtmatig en met respect voor fundamentele rechten handelt.